नेहरूको सेरवानीमा रातो गुलाफ

कवि गुरु रवीन्द्रनाथ ठाकुरको निबन्धसंग्रह ‘घरे बाहिरे’ बाट प्रभावित भएर अमर्त्य सेनले ‘होम इन द वर्ल्ड’ संस्मरण लेखे । त्यो पुस्तक पढिसकेपछि मलाई पनि आफू तीन वर्ष बसेको/पढेको शान्ति निकेतनमाथि केही लेख्न मन लाग्यो । रवीन्द्रनाथलाई नदेखे पनि उनले नामकरण गरिदिएका अमर्त्य सेनलाई भने मैले देख्ने, भेट्ने मौका पाएँ । त्यो सन्दर्भ यस्तो छ ।

यो सन् २००२ तिरको कुरा हो । काठमाडौंबाट डा. देवेन्द्रराज पाण्डे र केशव माथेमाको नेतृत्वमा एउटा टोली ‘अ साउथ एसिएन भिजन’ अन्तर्गत ‘इन्क्लुडिङ द एक्सक्लुडेड’ भन्ने विषयमा हुन लागेको कार्यशाला गोष्ठीमा भाग लिन भारतको दिल्ली गएको थियो । दुईदिने कार्यक्रम दिल्लीको ह्याभिटेड सेन्टरमा हुने तय भएको थियो । सहभागीहरूमा त्रिविका केही प्राध्यापकमध्ये म, प्रमिला राई र डा. चुन्दा बज्राचार्य थियौं ।

पहिलो दिनको उद्घाटनपछि दोस्रो दिन कार्यपत्र प्रस्तुत र छलफलको कार्यक्रम थियो । हामी प्राध्यापकहरू स्टेज तल दर्शकदीर्घामा थियौं । हठात् मैले देवेन्द्रराज र केशव माथेमालाई हामी बसिरहेको ठाउँतिर आइरहेको देखेँ । नजिक आएपछि उहाँहरूले भन्नुभयो, ‘भुवनजी तपाईंलाई केही अनुरोध गर्न आएका हौं ।’ मैले अचम्मित हुँदै

सोधेँ, ‘कस्तो अनुरोध ?’ पाण्डेजीले भन्नुभयो, ‘यो सत्रमा कानुनविद् इन्दिरा राणा आउने कुरा थियो, तर कारणवश उहाँ नआउने हुनुभो । अब नेपालका तर्फबाट प्रतिनिधित्व गर्न महिलाका हैसियतले तपाईंले मञ्चमा गएर बीचको कुर्सीमा बसिदिनुपर्‍यो ।’

म दर्शकदीर्घाबाट उठेर मञ्चमा गएर बीचको कुर्सीमा बसें । एक छिनपछि मेरो दायाँ कुर्सीमा अमर्त्य सेन र बायाँ कुर्सीमा भारतका पूर्वप्रधानमन्त्री आईके गुजराल आएर बस्नुभयो । पहिलो वक्ता गुजरालले भारतमा विद्यमान वर्ग विभेद, गरिबी र महिलाको स्थितिबारे बोल्नुभयो । गुजराल बसेपछि उद्घोषिकाले ‘आप भी कुछ बोलेंगी ?’ भनेर मसमक्ष सोध्न आइन् । मेरो कुनै तयारी थिएन, मुलुकको प्रतिनिधित्व गर्न मात्रै कुर्सीमा बसेकी थिएँ । उद्घोषिकाले सोधेपछि भनें, ‘ठीक है ! कुछ देर मै भी बोलुंगी ।’ उठेर माइक समातें । बिस्तारै बिस्तारै बोल्दै जाँदा लगभग आधा घण्टा जति बोलेछु । मेरो बोलाइमा हिन्दी, अंग्रेजी, बंगाली सबै भाषा मिसिएको थियो । सकिएपछि कुर्सीमा बस्न खोज्दा गुजरालले उठेर पिठ्यूँमा धाप दिँदै भन्नुभयो, ‘बहुत अच्छा लगा ।’ अर्कोतिर खरानी रङको सुटमा मोटो चस्मा लगाएका विदेशीजस्ता गोरा, अग्ला अमर्त्य सेनले मुस्कुराउँदै उठेर हात मिलाउँदै भन्नुभो, ‘खुब भालो बोलेछों । कोथाई सिखले बाङ्ला भाषा ?’ मैले भने, ‘शान्तिनिकेतने ।’

उहाँले फेरि भन्नुभयो, ‘सेइ जन्य यतो सुन्दर बाङला बोलेछो, खूब भालो’ (त्यसैले त यति राम्रो बंगाली बोल्यौ, खूब राम्रो ।) मञ्चबाट ओर्लिएपछि पनि धेरैले बधाई दिए । त्यो दिन मेरा लागि अविस्मरणीय भयो ।

अमर्त्य सेनको पुस्तक ‘होम इन द वर्ल्ड’ मा उनले बाल्यकाल बिताएको शान्ति निकेतनको चर्चा छ । गुरुदेव रवीन्द्रनाथ ठाकुरको सान्निध्यमा बिताएको बाल्यकाल र आफ्नो नाम अमर्त्य कसरी रहन गयो भन्ने प्रसङ्ग पनि छ । अमर्त्यकी आमा अनिता पनि कुशल नृत्याङ्गना थिइन् । उनले कवि गुरुका धेरैजसो नाटकमा खेलेकी थिइन् । उनीहरूबीच पारिवारिक सम्बन्ध थियो । रवीन्द्रनाथले परिकल्पना गरेको शान्ति निकेतनमा मैले पनि अमर्त्य सेनले लेखेजस्तै रूखको छहारीमुनि बालबालिकाको स्वतन्त्र शिक्षाको पठनपाठन देखेँ । संगीत, नृत्य, कलाको संगम र त्रिवेणी देखेँ ।

यो सन् १९६८ तिरको कुरा हो । विराटनगरबाट सुशीला कोइरालाले खोल्नुभएको नृत्य प्रशिक्षण स्कुलमा पहिलो चरणको नृत्यको पढाइ सकियो । त्यसपछि उच्च शिक्षाका लागि काठमाडौंमा नृत्य विधामा अन्तर्वार्ता दिएर (कोलम्बो प्लानअन्तर्गत) छनोटमा परेँ । त्यतिबेला शान्ति निकेतनको बोलपुर स्टेसन पुग्न कलकत्ताबाट चार घण्टाको बेग्लै रेल चढ्नुपर्थ्यो । विराटनगर, जोगवनी, कटिहार हुँदै हावडा एक्स्प्रेसबाट कलकत्ता जानुपर्थ्यो । आजकाल सिलिगडीबाट शान्ति निकेतन जान बोलपुर स्टेसनमै रोकिने रेलगाडी पाइन्छ ।

मेरो स्मृतिमा शान्ति निकेतन पुगेको पहिलो दिनको घटना भने ताजै छ । त्यस दिन साँझपख होस्टलको कोठामा बसिरहँदा ‘होम सिकनेस’ ले रुन मन लागिरहेको थियो । मोबाइल, कम्प्युटर, टीभीविहीन समय थियो त्यो । केही बंगालीभाषी केटीहरू आएर मेरो हात तान्दै ‘चलो–चलो पियारा तुलते चलो’ भने । मैले केही बुझिनँ । उनीहरूको पछि लागें । त्यो भनेको होस्टेलपछाडि ठूलो अम्बाको बोट रहेछ । कोही रूखमा चढेर, कोही तलबाट हाँगाले झारेर अम्बा टिपिरहेका रहेछन् । मलाई अघि नै बंगालीमा ‘पियारा तूलते चलो’ भनेको त अम्बा टिप्न जाऊँ भनेका रहेछन् । यो सम्झिएर मलाई अहिले पनि हाँसो उठ्छ । बिस्तारै बंगाली भाषा बोल्ने, सिक्ने अभ्यास हुँदै गयो । पछि त सबैले मलाई ‘तुमी कि बांगाली’ भनेर सोध्न थाले । म फिस्स हाँसेर ‘आमी नेपाली’ भन्थें । उनीहरू ‘कि चमत्कार बांगला बोलछो तुमी’ भन्थे ।

शान्ति निकेतनमा बालबालिकाको पठनपाठन (बाल भवन) सँगै कलेज स्तरका लागि विश्वभारती विश्वविद्यालय थियो । म संगीत, नृत्य भवनकी छात्रा थिएँ । सिनियर नेपाली विद्यार्थी मिली हलधर (डा. हलधरकी छोरी) संगीत भवनमै थिइन् । कला भवनमा प्रमिला गिरि (प्रदीप गिरिकी दिदी) थिइन् । त्यहाँका पुराना शिक्षक भन्थे, ‘केही समय यहाँ बीपीकी बहिनी विजयालक्ष्मी (बुनु दिदी) ले पनि पढ्नुभएको थियो ।’ गिरिजाबाबु निर्वासनमा छँदा सुष्मा भाउजूले सुजातालाई बाल भवनमा भर्ना गरेर जानुभयो । त्यो शान्ति निकेतनमा बिताएको बाल्यकालको सम्झना सुजातालाई पनि होला । कलेजस्तरका विद्यार्थी र ससाना बालिकाबीचको सम्बन्ध परिवारका सदस्यको जस्तै थियो । शान्ति निकेतनको होस्टेल बसाइको विशेषता थियो त्यो । अर्को विशेषता के थियो भने विश्वभारती विश्वविद्यालयका कुलपति भारतका प्रधानमन्त्री हुने गर्थे । मैले आफ्नो बसाइमा भारतका तीन प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरू, लालबहादुर शास्त्री र इन्दिरा गान्धीलाई नजिकैबाट देखेँ । विद्यार्थीलाई अतिथि स्वागतमा खटाइएको हुन्थ्यो । नेहरूको व्यक्तित्व आकर्षक थियो नै, उनको कालो सेरवानीमाथिको खल्तीमा रातो गुलाफको कोपिला पनि टक्क अडिएको हुन्थ्यो । त्यस्तै सादा कुर्ता र धोतीमा सुस्तरी बोल्ने शास्त्रीजीलाई देखें । रवीन्द्रनाथ बस्ने वासस्थान (उत्तरायन) नै अतिथिगृह हुन्थ्यो । चारैतिर सुगन्धित फलफूलले घेरिएको त्यो स्थानमा मन्दमन्द स्वरमा रवीन्द्र संगीत गुन्जिरहन्थ्यो । नेहरू, शास्त्रीजी, इन्दिरा गान्धी त्यो मधुरो संगीत सुन्दै हिँडिरहेका हुन्थे । रवीन्द्रनाथ बस्ने उत्तरायन घरको प्रत्येक कोठामा उनैले बनाएका चित्रहरू टाँगिएका हुन्थे । मेरो तीन वर्षको अध्ययन समाप्तिपछिको दीक्षान्त समारोहमा तत्कालीन प्रधानमन्त्री इन्दिरा गान्धी आएकी थिइन् । दीक्षान्त समारोहमा कागजको प्रमाणपत्र होइन पहेंलो ओढ्ने खास्टो र आँपको पात अनि मुजुरा दिने चलन थियो– प्रकृतिको चिह्नस्वरूप । उल्लासमय वातावरणमा रूखको छहारीमुनि नाटक, नृत्य, संगीत सबै भइरहन्थ्यो, सर्वत्र रवीन्द्रनाथमय शान्ति निकेतन । यसरी सम्पन्न हुन्थ्यो दीक्षान्त समारोह ।

म त्यहाँ छँदा कुनै एउटा वर्ष प्रज्ञा प्रतिष्ठानबाट बालकृष्ण सम, लैनसिंह बाङ्देल, चन्द्रमान मास्के, पारसमणि प्रधान त्यो असाधारण शान्ति निकेतन अवलोकनार्थ आएका थिए । उनीहरूका सम्मान–स्वागतमा ख्यातिप्राप्त गायक, गायिकाहरूले रवीन्द्र संगीत सुनाएका थिए ।

त्यो टोलीले भारतका प्रख्यात, तर शान्ति निकेतनवासी चित्रकार नन्दलाल वोस र मूर्तिकार रामकिंकर बेन्जलाई पनि भेटेको थियो । अहिले ती हाम्रा मूर्धन्य साहित्यकार, कलाकार सबै दिवगंत भइसके । तर, मेरो स्मृतिमा भने शान्ति निकेतनको सेरोफेरो घुमाउँदा उनीहरूसँगै हिँडेको त्यो समय, त्यो संगत जीवनको अविस्मरणीय क्षण भएर बसेको छ ।

त्यहाँ कडा अनुशासन थियो । खाली खुट्टै हिँड्नुपर्थ्यो । नृत्य कक्षामा पनि गुरुहरूले कडा अभ्यास गराउँथे । विद्यार्थीहरूलाई समूहमा होइन, बेग्लाबेग्लै प्रशिक्षण दिइन्थ्यो । म सम्झिन्छु, मलाई रवीन्द्रनाथको गीति नाटक ‘चित्राङ्गदा’ मा मदनको भूमिकामा कति कठोर परिश्रम गर्नुपरेको थियो । गुरुहरू कहिल्यै थाकेको देखिँदैनथे । उनीहरूकै सत्प्रयासबाट मैले त्यो भूमिका राम्रोसँग प्रदर्शन गर्न सफल भएकी थिएँ । मेरा गुरुहरू भन्थे, ‘नृत्य विद्या कलाकी जननी हो ।’ यो प्रत्यक्ष उपस्थित भएर अङ्गको सञ्चालन र भाव भंगिमाद्वारा प्रदर्शित गरिने कला हो । त्यसबाट नै यो कलाको मूल्यांकन हुन्छ । समय र सीमा परिधि (स्टेज) भित्र रहेर गर्नुपर्ने नृत्य कला एकाग्र भएर रचिने साहित्यजस्तो होइन । मैले धेरैपछि यो बुझेँ, गुरुहरू सही रहेछन् । नृत्य सबैभन्दा कठिन कला–अभ्यास रहेछ । यसको जस्तो जीवन्तता कलाको अरू पक्षमा पाइँदैन, गुरुले भनेको सम्झिरहन्छु ।

शान्ति निकेतनको सम्झनासँगै मलाई कलकत्ताको पनि याद आउँछ । त्यसबखत कलकत्तामा स्थानिय अभिभावकहरू किशोरी बाबु र निर्वासित जीवन बिताइरहेका योगप्रसाद उपाध्याय, केशव कोइराला, वासु रिसाल, अच्युतराज रेग्मी हुनुहुन्थ्यो । उहाँहरू बालीगन्जमा एउटै घरमा बस्नुहुन्थ्यो । शान्ति निकेतनमा हाम्रो छुट्टी भएपछि स्थानीय अभिभावकहरू हावडा स्टेसनसम्म हामीलाई लिन आउनुपर्ने नियम थियो । हामीलाई लैजान धेरैजसो वासु दाइ आउनुहुन्थ्यो । वासु दाइलाई कलकत्ताका गल्ली, कुनाकाप्चा सबै कण्ठ थियो । कलकत्ताको रवीन्द्र सदनमा प्रस्तुत गरिएको ‘चित्राङ्गदा’ गीति नाटक हेर्न वासु दाइ र योगप्रसादजी पुग्नुभएको थियो । घर फर्किएपछि ‘तँ पनि सुशीला भाउजूजस्तै हुने ?’ भनेर वासु दाइले जिस्क्याउनुभयो । ‘म उहाँको छात्रा त हो नि’ भनेर तत्काल जवाफ दिएँ । अहिले पनि उहाँको ठट्यौलीपन, जिस्क्याउने बानी र हातमा सिग्रेट च्यापेर तानिरहेको उहाँको मुहार सम्झना हुन्छ । त्यस्तै एकपटक कोसु दाजु (शेखरका पिता) सँग बीपीका साथी गुणदा ‘अ टिपिकल बंगाली’ लाई भेट्न भवानीपुरा गएको सम्झिन्छु ।

अहिले शान्ति निकेतन कंक्रिटको जंगल भइसक्यो भन्छन् मान्छेहरू । समयानुकूल परिवर्तन त भयो होला । तर, मेरो सम्झनामा आइरहेका छन्– उही हराभरा संसार, जताततै चराचुरुङ्गीको चिरबिर स्वरसँगै गुन्जिरहेको रवीन्द्र संगीत, रूखको छहारीमा पढिरहेका स–साना बालबालिका, त्यो उत्तरायन, त्यो मन्दिर, ती पुस्तकालय, नृत्य संगीतका लागि बनाइएका रूखमुनिका खुलामञ्च, सांस्कृतिक प्रस्तुति… । स्मृतिमा ती आइरहन्छन्, क्रमशः आइरहन्छन् ।

कलकत्ताको जोडासांकरको ठाकुरवाडीमा ७ मई, १८६१ मा संयुक्त परिवारमा जन्मिएका रवीन्द्रनाथको घर पनि देखेकी थिएँ । प्रकृति र मानवबीचको सम्बन्धलाई केन्द्रविन्दुमा राखेर लेखिएका उनका कविताको प्रेरणास्रोत शान्ति निकेतन नै थियो । उनको कल्पनामा प्रकृति र मानव एकाकार भएको ठाउँ हो शान्ति निकेतन ।

शान्ति निकेतनमा फागु पर्वलाई वसन्त ऋतुको आगमनस्वरूप स्वागत गरेर मनाइन्थ्यो । छात्राहरू सेतो धोती र पहेंलो ओढ्ने पहिरनमा शान्ति निकेतन परिसर वरिपरि ‘खोलद्वार खोल लागलोजे दोल’ (ढोका खोल, फागु आइसकेको छ) भन्दै संगीतका धुनमा हातमा मन्दिरा (घण्टी) लिएर नाच्दै रूखमुनि बनाइएका खुलामञ्चतिर लामबद्ध भइरहेका हुन्थे । त्यहाँ वसन्त ऋतु र फागुसम्बन्धी रवीन्द्र संगीत गुञ्जायमान हुन्थ्यो ।

जीवनको उत्तरार्द्धमा साँझ–बिहानी पूजाकोठाको आसनीमा बसिरहँदा हठात् कवि गुरु रवीन्द्रनाथको नोबेल पुरस्कार प्राप्त (सन् १९१३) ‘गीताञ्जली’ को पहिलो भक्ति कविता स्मरण हुन्छ– ‘आमार माथा नत कोरे दाउ हे तोमार चरण धूलार तले’ (हे ईश्वर, मेरो शिर तिम्रो चरणको धूलोमा टेकाउन देऊ) । लाग्छ, रवीन्द्रनाथको संगीत र सम्पूर्ण साहित्य एउटा महासागर हो । उनले स्थापित गरेको शान्ति निकेतन अमर्त्य सेनको ‘होम इन द वर्ल्ड’ हो । र, यो छोटो संस्मरणात्मक लेख मेरो जीवनको स्वर्णिम वर्षहरूको एउटा प्रतिध्वनि हो ।