बालश्रम विरुद्धको दिवस: प्रयास प्रशस्तै, तर लक्ष्य अझै टाढा !

आज जुन १२, विश्व बाल श्रम विरुद्धको दिवस नेपालमा पनि विविध कार्यक्रम गरी मनाइँदै छ। हरेक वर्ष यस दिनलाई अन्तर्राष्ट्रिय श्रम सङ्गठन (आइ एल ओ) र विश्व समुदायले बाल श्रमिकहरूको उद्धार, संरक्षण र उनीहरूको अधिकारका लागि चेतना फैलाउने उद्देश्यले मनाउँदै आएका छन्।

यस वर्षको नारा ‘प्रगति स्पष्ट छ, तर अझै धेरै गर्न बाँकी छः प्रयासहरूलाई तीव्र बनाऔं’ “Progress is clear, but there’s more to do: Let’s speed up efforts””भन्ने रहेको छ। यो दिवस सरकार, रोजगारदाता, श्रमिक सङ्गठनहरू, नागरिक समाज र आम जनसमुदायले बाल श्रम उन्मूलनका लागि एकताबद्ध भएर मनाउँदै छन्।

सन् २००२ देखि सुरु गरिएको बाल श्रम विरुद्धको दिवस आईएलओका दुई प्रमुख महासन्धि — महासन्धि १३८ (न्यूनतम उमेर) र महासन्धि १८२ (बाल श्रमिकको खराबतम रूप उन्मूलन) को कार्यान्वयनको सन्दर्भमा शुरु गरिएको हो। नेपालले पनि यी महासन्धिहरूमा हस्ताक्षर गर्दै ऐक्यवद्धता जनाएको छ।

नेपालमा लागू बालबालिका सम्बन्धी ऐन २०४८ अनुसार १६ वर्ष मुनिका व्यक्तिलाई बालबालिका भनिन्छ र उनीहरूलाई श्रमिक बनाउनु गैरकानुनी मानिन्छ।

नेपालमा लागू बालबालिका सम्बन्धी ऐन २०४८ अनुसार १६ वर्ष मुनिका व्यक्तिलाई बालबालिका भनिन्छ र उनीहरूलाई श्रमिक बनाउनु गैरकानुनी मानिन्छ। तथापि, व्यवहारमा भने नेपालसहित विकासोन्मुख मुलुकहरूमा बाल श्रम पूर्ण रूपमा अन्त्य हुन सकेको छैन।

अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठन ९आई एल ओ० र संयुक्त राष्ट्रसंघीय बालकोष (युनिसेफ) को २०२४ को प्रतिवेदन अनुसार, हाल विश्वभर झन्डै १३ करोड ८० लाख बालबालिका अझै पनि श्रममा संलग्न छन् । तीमध्ये ५ करोड ४० लाख बालबालिका स्वास्थ्य, सुरक्षा वा मानसिक विकासमा प्रतिकूल असर पर्ने जोखिमयुक्त काम मा संलग्न छन्।

आईएलओका महानिर्देशक गिल्बर्ट एफ. हाउंग्बो ले भनेका छन्, “बालबालिकाको स्थान विद्यालय हो, श्रम होइन। अभिभावकलाई मर्यादित रोजगारी नदिएसम्म बाल श्रम अन्त्य सम्भव छैन।”

‘विश्वले बाल श्रममा धकेलिएका बालबालिकाको संख्या घटाउन महत्त्वपूर्ण प्रगति गरेको छ। तर अझै पनि धेरै बालबालिका बाच्नका लागि खानी, कलकारखाना वा खेतबारीमा काम गरिरहेका छन्,’ युनिसेफकी कार्यकारी निर्देशक क्याथरीन रसेलले भनेकि छिन् ।

‘कानूनी सुरक्षा, विस्तारित सामाजिक संरक्षण, निःशुल्क, गुणस्तरीय शिक्षामा लगानी, र वयस्कहरूका लागि राम्रो कामको पहुँच सुनिश्चित गरेर बाल श्रम अन्त्य गर्न सम्भव छ,’ उनको भनाई छ ।

बाल श्रम के हो ?

अन्तर्राष्ट्रिय श्रम संगठनका अनुसार, बाल श्रम भन्नाले त्यो काम जनाइन्छ जसले बच्चाहरूको शिक्षा, स्वास्थ्य र बाल्यकालको अधिकार खोस्दछ। यस्तो श्रम शारीरिक वा मानसिक रूपमा हानिकारक हुने खालको हुन्छ र यसले बालबालिकालाई उनीहरूको सम्भावनाबाट वञ्चित गर्छ।

• बाल श्रमलाई तीन प्रमुख प्रकारमा वर्गीकृत गरिएको छ ।
• बच्चालाई विद्यालय जानबाट रोकिने काम ।
• विद्यालय छोड्न बाध्य पार्ने काम ।
• विद्यालयसँगै गर्नुपर्ने भए पनि गाह्रो श्रम पर्ने काम ।

सन् २०१९ मा “बच्चाहरूले खेतका फाँटहरूमा काम गर्नु हुँदैन, गर्नु पर्छ त आफ्ना सपनाहरूमा” भन्ने नाराका साथ यो दिवस मनाइएको थियो। सोही वर्ष, क्ष्ीइ को १०० औं वार्षिकोत्सव पनि मनाइएको थियो, जसमा सामाजिक न्याय र सभ्य कार्यको पक्षमा बल दिइएको थियो।

तर आजको दिनमा पनि, तथ्याङ्कले देखाउँछ कि अझै पनि हरेक १० जना बाल श्रमिकमध्ये ७ जना कृषिमा संलग्न छन्, जसले बालश्रम अन्त्यका लागि अझ बढी प्रभावकारी कदम आवश्यक रहेको संकेत गर्छ।

नेपालले सन् १९९० मा संयुक्त राष्ट्रसंघको बाल अधिकार महासन्धिमा हस्ताक्षर गर्दै बालबालिकाको संरक्षणतर्फ कदम चालेको हो। तर आजको दिनमा पनि, तथ्याङ्कले देखाउँछ कि अझै पनि हरेक १० जना बाल श्रमिकमध्ये ७ जना कृषिमा संलग्न छन्, जसले बालश्रम अन्त्यका लागि अझ बढी प्रभावकारी कदम आवश्यक रहेको संकेत गर्छ।

बाल श्रम कुनै एक मुलुकको मात्र समस्या होइन, यो एक विश्वव्यापी चुनौती हो। यसलाई अन्त्य गर्न शिक्षा, सामाजिक सुरक्षाको पहुँच र अभिभावकलाई मर्यादित रोजगारीको सुनिश्चितता अत्यावश्यक छ। विश्व बाल श्रम विरुद्धको दिवसले हामीलाई बच्चाहरूको उज्ज्वल भविष्य सुनिश्चित गर्न आजैदेखि प्रभावकारी कदम चाल्न प्रेरित गर्दछ।

बालश्रमको जड कारण गरिबी होइन, बरु गरिबी निम्त्याउने दलाल पुँजीवाद, वैश्विक बजारको एकाधिकारवाद, राष्ट्र र व्यक्तिहरूबीच असमानता बढाउने नवउदारवाद नीति, विधि, व्यवस्था र अभ्यासहरू नै हुन् । तसर्थ विश्वव्यापी श्रोतहरूको समानुपातिक र न्यायोचित वितरण, अल्पविकसित मुलुकहरूको औद्योगिकीकरण, अर्थतन्त्र र बजारको विविधीकरण, मर्यादित स्वदेशी रोजगारीको सृजना, प्रविधिको हस्तान्तरण बिना बालश्रम र दासत्व अन्त्यको सवाल अन्योल नै रहनेछ ।