बिहार जोगाउन नेपालमा त्रासदी

काठमाडौं । २०६५ भदौ २ गते कोशी बाँधको पूर्वी तटबन्ध भत्किँदा सुनसरीको कुशाहा क्षेत्रमा धनजनको ठूलो क्षति भएको थियो। त्यसको २४ वर्षपछि पश्चिमी तटबन्ध भत्किँदा उदयपुरमा क्षति पुगेको छ।

यहि साउन १८ गते उदयपुरको बेलका नगरपालिका–१ डुम्रीबोटेबाट कोशी नदी पुरानै धारमा बग्न शुरू गरेको छ। जसले बेलका नगरपालिका वडा नं. १, २, ३, ८ र ९ का दर्जनौं बस्ती जोखिममा परेका छन्।

२०४५ सालको भूकम्पपछि कोशीले धार परिवर्तन गरेको थियो। अहिले पुनः पुरानै धार समात्न खोजेपछि बेलका नगरका दुई हजार पाँच सय परिवार विस्थापनको जोखिममा छन्। चार वर्षदेखि कोशीले कटान गर्दै आएको भए पनि भारतीय पक्षले मर्मतसम्भार नगर्दा गाउँतिर सोझिएको स्थानीय बासिन्दाको गुनासो छ।

हरेक वर्षायामसँगै कोशी तटीय क्षेत्रका बासिन्दा जोखिममा पर्दै आएका छन्। झण्डै सात दशकदेखि सुनसरी, सप्तरी र उदयपुरको तटीय क्षेत्रका बासिन्दा कोशीको कहर खेपिरहेका छन्।

नेपाल–भारतबीच २०११ वैशाख १२ गते कोशी सम्झौता भएको थियो। त्यस सम्झौताअनुसार, कोशी बाँधमा भारतको नियन्त्रण रहेको छ। बाँधको ‘कन्ट्रोल रुम’मा नेपालीलाई पस्न दिइँदैन भने भारतीय अधिकारीले जे भन्छन्, त्यसैलाई पत्याउनुपर्ने अवस्था छ।

कोशी योजनाको सम्पर्क तथा भू–आर्जन कार्यालयका पूर्व अधिकृत एव कोशी मामलाका जानकार गोपालप्रसाद कोइराला त्यागी तत्कालीन समयमा कोशी सम्झौता बाढी नियन्त्रण, सिँचाई र जलविद्युत उत्पादनसँग सम्बन्धित रहे पनि नेपालले भारतीय पक्षलाई आफना कुरा राख्न नसक्दा घाँडो बनेका बताउँछन्।

“नेपालमा अहिले प्रशस्त विज्ञहरू छन्, यो कुरा नेपाल सरकारका सरोकारवाला मन्त्रालयहरुले पनि बुझेका छन्, तर भारतसँग मर्मत सम्भार र कूटनीतिक पहलमा नेपाल कमजोर छ”, कोइराला भन्छन्, “सम्झौता अनुसार नेपाल सरकार बोल्न नसकेका कारण कोशीमा धनजनको क्षति ब्यहोर्नुपरेको छ।”

कोशीका सबै ढोका खोल्दा भारतको बिहारमा तहसनहस बनाउँछ। कोशी बाँधका ढोका खोल्दा बिहारको मधुवनी, दरभंगा, पूर्णिया, सहर्सा, कटिहार र सुपौल लगायतको क्षेत्रमा क्षति हुन्छ।

जसले गर्दा कोशीलाई ‘बिहारको आँशु’ पनि भनिन्छ। त्यसैले बाढी आए पनि सबै ढोका खोलिँदैन भने नेपालमा असर पर्छ।

सम्झौता अनुसार कोशी बाँधको रेखदेख, नियन्त्रण, मर्मतसम्भार सहितका सम्पूर्ण जिम्मेवारी भारतको बिहार सरकारको हो। सुख्खायाममा बाँधका ढोका खोलेर सिंचाइका लागि पानी लैजान्छ भने वर्षातमा ढोका बन्द रहँदा नेपाली बस्ती डुबानमा पर्छन्।

पूरानो भयो बाँध

कोशी बाँधको राजा महेन्द्र र भारतीय प्रधानमन्त्री जवाहरलाल नेहरूले सन् १९५४ मा संयुक्त रुपमा शिलान्यास गरेका थिए। त्यसको आठ वर्षपछि भारतको कोलकातास्थित जोसेफ एन्ड कम्पनी लिमिटेडले सन् १९६२ निर्माण सम्पन्न गरेको थियो।

प्रायः सिमेन्टबाट बनेका संरचनाको आयु ५० वर्ष मानिन्छ। कोशी बाँध भने ६० वर्ष पुगेको छ। शुरुआतमा नौ लाख ५० हजार क्युसेक पानीको वहाव थेग्ने क्षमता भएको बाँध अहिले भने दुई लाख ५० हजार क्यूसेक पुग्दा पनि खतराको संकेत गर्न थालिएको छ।

सन् १९९० यता त कोशीमा पानीको बहाब पाँच लाख क्यूसेकभन्दा कमै रहेको तथ्यांक छ। २०६५ सालमा दुई लाख क्यूसेकको हाराहारीमा पानीको बहाब रहेकै अवस्थामा पूर्वी तटबन्ध भत्किएको थियो।

जसले सुनसरीको कुशाहा क्षेत्रका सात हजार ५६३ घरपरिवारका ४२ हजार ७६३ जना विस्थापित भएका थिए। अहिले पश्चिमी तटबन्ध भत्किँदा उदयपुरका दुई हजार पाँच सय परिवार विस्थापनको जोखिममा छन्।

पूरानो बाँधमा दैनिक सयौं मालकबाहक तथा सवारी साधन गुड्छन्। अझ बालुवा थुर्पिएका कारण पनि पुल थप कमजोर बन्दै गएको छ। पछिल्ला वर्षहरूमा पानीको बहाव थोरै हुँदा पनि बस्तीहरू डुबानमा पर्दै आएका छन्।

कोशी गाउँपालिका अध्यक्ष अयुव हुसेनले सरकारको वेवास्ताले तटीय क्षेत्रका बासिन्दाले समस्या भोग्नुपरिरहेको बताउँछन्। “कोशी सम्झौता नेपालको हितमा छ छैन भन्दा पनि त्यसमा नेपालाई दिएको अधिकार नेपाल सरकारले पूर्ण कार्यान्वयन गर्न नसक्दा समस्या भएको छ”, उनी भन्छन्।

नेपाली पक्षले प्राविधिकसहितको टोली बनाएर त्यसक्षेत्रमा भारतीय पक्षबाट भइरहेका कमी कमजारीको अध्ययन गर्नुपर्ने बताउँछन्। स्थलगत अध्ययनपछि देखिएका कमी कमजारीलाई सुधार गर्न भारतीय पक्षलाई दबाब दिनुपर्ने उनको भनाइ छ।

भारतीय बेवास्ताले नेपालमा सास्ती

नेपाल र भारतबीच २५ अप्रिल १९५४ मा कोशी सम्झौता भएको थियो। त्यसपछि सन् १९६२ सम्म एक हजार १५० मिटर लामो र १० मिटर चौडा कोशी बाँध निर्माण भएको थियो। सप्तरी र सुनसरीको बीचमा कोशी नदीमाथि बनाइएको पुलले पूर्व–पश्चिम राजमार्ग जोड्छ। त्यही पुललाई कोसी बाँध भनिन्छ।

बाँधबाट पानी निकासका लागि ५६ वटा ढोका छन्। जसमध्ये सुनसरीतर्फ २८ र सप्तरीतर्फ २८ छन्। बाँधले नौ लाख ५० हजार क्यूसेक प्रतिसेकेण्ड दरको पानी थेग्नसक्ने छ।

कोशी सम्झौता अनुसार पश्चिमी नहरबाट नेपाल र पूर्वी नहरबाट भारतले सिँचाइ गर्छ। सुख्खायाममा कोशीको पानी भारतले मात्र प्रयोग गर्दै आएको छ। हिउँदमा कोशीको पानीबाट भारतले दुई लाख ६१ हजार हेक्टर जमिनमा सिञ्चाईं गर्छ भने नेपालले मुस्किलले २५ हेक्टर।

पूर्वतर्फका ढोका खोल्दा भारत जाने नहरमा पानी बढेर भारतीय भूभाग डुबानमा पर्छ। त्यस्तै, पश्चिमतर्फका ढोका खोल्दा नेपाली भूभाग डुब्छ। पानीको बहाब दुई लाख ५० हजार क्युसेकमाथि कट्ने बितिक्कै कोशी बाँधको कन्ट्रोल रुममा भारतबाट खटिएका कर्मचारीले खतराको संकेत स्वरुप रातो बत्ती बालेर रातो झण्डा फहराउँछन्।

४५ फिट अग्ला बाँधका ढोका २२ फिटसम्म खोल्न मिल्छ। कोशी बाँधका दुईवटा ढोका निर्माणयता कहिल्यै खोलिएको छैन। बाँधस्थित प्रहरी चौकीले ढोका खोलिएको जानकारी सञ्चारमाध्यमलाई दिँदै आएका छन्।

कोशी बाँधमा भारतीय प्राविधिक लगायतका कर्मचारीको टोली सधैं कार्यरत हुन्छ। उनीहरूले कार्यालय नै खोलेर कोशीको गतिविधिमाथि निगरानी गरिरहेका हुन्छन्। पानीको बहाब खतराको सहतभन्दा माथि गइसकेपछि बढी भन्दा बढी ढोका खोल्न सकिए मात्र त्यसबाट नेपाली भूूभाग र बस्ती जोगाउन सकिन्छ। तर, त्यसो नहुने गरेको स्थानीयको गुनासो छ।

सुनसरीका प्रमुख जिल्ला अधिकारी इन्द्रदेव यादव कोशीमा पानीको बहावको अवस्था हेरेर भारतीय प्राविधिकले ढोका खोल्ने गरेको बताउँछन्। नेपालतर्फ कोशीले क्षति पु¥याउने अवस्था भए पनि ढोका खोल्न आग्रह गर्दा पनि नमान्ने गरेको उनी बताउँछन्।

यहि साउन १८ गते उदयपुरको बेलका नगरपालिका–१ डुम्रीबोटेबाट कोशी पुरानै धारमा बग्न शुरू गरेको छ। पश्चिमी तटबन्ध फुटाएर कोशी बेलकातर्फ सोझिदा बेलका नगरपालिका वडा नंं. १, २, ३, ८ र ९ का बस्ती डुबानमा परेका छन्।

बेलका नगरपालिकाका मेयर अशोक कार्कीले कोशीको भंगालो बस्तीमा प्रवेश गरेको यतिका दिन भए पनि भारतीय पक्षले तटबन्ध मर्मत सम्भार गर्न चासो नदिएको बताउँछन्। कोशीको भंगालो गाँउ पसेपछि भारतीय पक्षक एक पटक हेर्न आएको भए पनि त्यसपछि केही नगरेको उनको भनाइ छ। “अहिले कोशीको भंगालो पसेको स्थानबाट बाढीले नेपालतर्फ मात्र क्षति गर्ने भएकाले भारतले वास्ता गरेको छैन”, मेयर कार्की भन्छन्।

कोशी गाउँमा पस्दा विस्थापित भएका स्थानीय बासिन्दा अझै घर फर्किन सकेका छैनन्। बाढीले विस्थापित भएका दुई हजार पाँच सयमध्ये अझै तीन सय परिवार शिविरमै बसिरहेका छन्। (हिमालखवरबाट)